गणेशोत्सव जवळ आला की मुंबई आणि आसपासच्या परिसरात राहणाऱ्या कोकणवासीयांना वेध लागतात ते कोकणच्या मातीचे, कोकणच्या घराचे आणि बाप्पाच्या आगमनाचे. “कोकणचा गणपती” ही केवळ एक परंपरा नाही, तर ती एक भावना आहे. या भावनांना मूर्त रूप देण्यासाठी लाखो लोक दरवर्षी मुंबईहून कोकणाकडे प्रवास करतात. पण हा प्रवास जितका आनंददायी वाटतो, तितकाच तो त्रासदायक असतो.
गणेशोत्सव हा महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा सण आहे आणि यासाठी दरवर्षी लाखो कोकणकर मुंबई, पुणे आणि इतर शहरांमधून आपल्या मूळ गावी परततात. २०२४ मध्ये सुमारे १० ते १२ लाख लोक सार्वजनिक आणि खाजगी वाहनांनी कोकणात गेले. मुंबईतूनच अंदाजे १२-१३ लाख लोक प्रवास करतात. हा प्रवास रेल्वे, एसटी बस आणि खाजगी वाहनांद्वारे होतो. पण या गर्दीमुळे प्रवाशांना अनेक हाल सोसावे लागतात.
दरवर्षी, लाखो कोकणकर मुंबई, पुणे सारख्या मोठ्या शहरांतून आपल्या गावी जाण्यासाठी निघतात. हा प्रवास आनंदाचा असला तरी त्याच्यासोबत येणारे आव्हाने मोठी आहेत.
दरवर्षी गणेशोत्सवासाठी कोकणात जाणाऱ्या लोकांची संख्या वाढतच जाते. २०२५ मध्ये रेल्वेने सुमारे ३८० विशेष ट्रेन चालवल्या जात आहेत, ज्यात कोकण रेल्वेच्या ६ ट्रिप्सचा समावेश आहे. एसटी महामंडळ मुंबई, ठाणे आणि पालघरमधून ५,२०० विशेष बस चालवत आहे, तर पुणे विभागातून २५०-३०० अतिरिक्त बस कोकणाकडे धावतील. खाजगी वाहनांची गर्दी मुंबई-गोवा महामार्गावर असते, जिथे ट्रॅफिक जाम आणि खड्ड्यांची समस्या नेहमीची आहे.
प्रवाशांचे हाल: रेल्वे, एसटी आणि इतर वाहने
दरवर्षी गणेश उत्सवाच्या सुट्टीत अंदाजे १५ ते २० लाख कोकणकर मुंबई-कोकण मार्गावरून प्रवास करतात. ही संख्या केवळ कोकणमूळ लोकांची आहे, त्यामध्ये पर्यटकांची संख्या वेगळी. हा प्रवास रेल्वे, एस.टी. बसेस, खाजगी बसेस, कार आणि दुचाकीवरून होतो. कोंकण रेल्वे हा या प्रवासाचा मुख्य आधारस्तंभ आहे.
कोकण रेल्वे: कोकण रेल्वे दरवर्षी विशेष ट्रेन चालवते, पण तिकिटे सेकंदात संपतात. २०२५ मध्ये ३८० गणपती स्पेशल ट्रेन असूनही, अनधिकृत प्रवासामुळे दंड वसूल केला जात आहे – एप्रिल २०२५ पासून ४०,६०० प्रकरणांमध्ये २.३७ कोटी रुपयांचा दंड गोळा झाला. ट्रेनमध्ये गर्दी इतकी असते की प्लॅटफॉर्मवर दिशादर्शक नसल्याने गोंधळ होतो आणि प्लॅटफॉर्मची रुंदी अपुरी पडते. विलंब आणि अस्वच्छता ही नेहमीची तक्रार आहे.
रेल्वेच्या जनरल डब्यांमध्ये तर पायाला पाय लावून उभे राहण्याचीही जागा नसते. अनेक प्रवासी शौचालयाजवळ आणि दरवाजाजवळ उभे राहून प्रवास करतात. या गर्दीमुळे प्रवाशांना श्वास घेणेही कठीण होते. रेल्वेची तिकिटे तर कधीच मिळत नाहीत. रेल्वेचे बुकिंग सुरू झाल्यावर काही मिनिटांतच सर्व तिकिटे बुक होतात. त्यामुळे अनेक प्रवाशांना प्रवासासाठी मोठी गैरसोय होते. एसटी बसचेही तिकीट मिळवणे अवघड असते.
एसटी बस: महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळ (एमएसआरटीसी) ५,०००+ अतिरिक्त बस चालवते, पण तिकिटांची कमतरता आणि गर्दीमुळे प्रवाशांना उभे राहून प्रवास करावा लागतो. पुणे-कोकण मार्गावर तिकिटे न मिळाल्याने खाजगी बस भाडे वाढवतात. वृद्ध आणि महिलांसाठी सवलती असूनही, बसची संख्या अपुरी पडते.
गणेशोत्सवाच्या काळात रेल्वे आणि एसटी बसमध्ये प्रचंड गर्दी असते. याचा फायदा घेत खाजगी बस कंपन्या, टॅक्सी चालक आणि अगदी शेअर टॅक्सीवाले देखील प्रवासाचे दर दुप्पट किंवा तिप्पट वाढवतात. ३००-४०० रुपयांचे तिकीट काहीवेळा १५००-२००० रुपयांपर्यंत पोहोचते.
खाजगी वाहने आणि इतर: मुंबई-गोवा महामार्गावर ट्रॅफिक जाम आणि खड्ड्यांमुळे १०-१२ तासांचा प्रवास दुप्पट वेळ घेतो. टोल माफी असूनही, अवजड वाहनांवर बंदी घातली जाते, पण तरीही अपघात आणि थकवा ही समस्या आहे. कोकण रेल्वेने कार ट्रेन (Ro-Ro) सेवा सुरू केली आहे, ज्यात कोलाड ते वेर्णा दरम्यान कार रेल्वेने नेल्या जातात, पण ही सेवा मर्यादित आहे.
उपाययोजना अपुऱ्या का पडतात?
सरकार आणि परिवहन विभाग दरवर्षी विशेष योजना आणतात, पण त्या अपुऱ्या ठरतात. मुख्य कारणे:
- अचानक गर्दीचा ओघ: गणेशोत्सवात लाखो लोक एकाच वेळी प्रवास करतात, ज्यामुळे नियमित इन्फ्रास्ट्रक्चर अपुरे पडते. कोकणातील रस्ते आणि रेल्वे मार्ग हे वर्षभर कमी वापरले जातात, पण सणात ओव्हरलोड होतात.
- इन्फ्रास्ट्रक्चरची कमतरता: कोकणातील रस्ते, रेल्वे स्टेशन आणि बस स्टँड हे पुरेसे विकसित नाहीत. उदाहरणार्थ, प्लॅटफॉर्मची रुंदी आणि दिशादर्शकांची कमतरता. पर्यावरणीय आणि सामाजिक समस्या, जसे की डोंगराळ भागातील रस्ते बांधणीची अडचण, हे विकासाला अडथळा आणतात. ऐतिहासिकदृष्ट्या कोकण मागास राहिला आहे, ज्यात पर्यटन आणि परिवहनासाठी पुरेशी गुंतवणूक नाही.
- योजनांच्या अंमलबजावणीत कमतरता: विशेष ट्रेन आणि बस असूनही, तिकिटे होर्डिंग किंवा ब्लॅक मार्केटिंगमुळे सामान्य लोकांना मिळत नाहीत. मोनसूनमुळे रस्ते खराब होतात आणि दुरुस्ती वेळेवर होत नाही.
- महामार्गाची दुरवस्था: मुंबई-गोवा महामार्गाचे काम वर्षानुवर्षे सुरू आहे. त्यामुळे प्रवाशांना वाहतूक कोंडी, खड्डे, आणि इतर समस्यांचा सामना करावा लागतो.
या कमतरतांमुळे दरवर्षी तेच हाल कायम राहतात.
व्यवसायिक दृष्टीकोन: संधी कशा दिसतात?
गणेशोत्सव हा केवळ धार्मिक उत्सव राहिलेला नाही, तर तो एक मोठा व्यवसाय बनला आहे. यामध्ये अनेक लोक संधी शोधतात:
- खाजगी बस कंपन्या: खाजगी बस कंपन्या गणेशोत्सवाच्या काळात मोठी कमाई करतात. काही कंपन्या तर केवळ गणपतीच्या काळासाठी जुन्या बसेसची दुरुस्ती करतात आणि त्या धावतात.
- विक्रेते आणि व्यापारी: प्रवास करणाऱ्या प्रवाशांसाठी खाद्यपदार्थ, पाणी, आणि इतर गोष्टी विकणारे विक्रेते देखील मोठ्या प्रमाणात कमाई करतात.
- स्थानिक व्यापार: कोकणात पोहोचल्यानंतर अनेक प्रवाशांना हॉटेलमध्ये राहावे लागते. त्यामुळे हॉटेल व्यावसायिक देखील मोठी कमाई करतात. कोकणातील छोट्या दुकानांपासून ते हॉटेल्स पर्यंत सर्वांसाठी हा सीझन असतो. गावात आलेल्या लोकांच्या खरेदीमुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते. घरे, खोल्या भाड्याने देण्याचाही एक व्यवसाय चालतो.
- पॅकेज टूर आयोजक: काही टूर ऑपरेटर्स कोकणच्या सहलीचे विशेष पॅकेजेस ऑफर करतात, ज्यामध्ये परिवहन, निवास आणि स्थानिक सणाचा अनुभव यांचा समावेश असतो.
- रेल्वे आणि Ro-Ro सेवा: कोकण रेल्वेने कार ट्रेन सेवा सुरू केल्याने नवीन व्यवसाय मॉडेल उभे राहिले. यातून रेल्वेला अतिरिक्त महसूल मिळतो आणि खाजगी वाहन मालकांना पर्याय मिळतो.
एक सुखद प्रवास: कधी?
कोकणचा गणपती हा लाखो कोकणकरांसाठी एक महत्त्वाचा सण आहे. या सणासाठी प्रवास करणे हा त्यांच्यासाठी केवळ एक प्रवास नाही, तर तो एक आनंद आहे. पण सध्याच्या परिस्थितीत हा प्रवास खूप त्रासदायक ठरत आहे. सरकार आणि परिवहन मंडळाने योग्य उपाययोजना केल्या, तरच हा प्रवास सुखद होईल. पण या प्रश्नाचे उत्तर कधी मिळेल, हे सांगणे कठीण आहे.
सरकारने इन्फ्रास्ट्रक्चर सुधारण्यासाठी दीर्घकालीन योजना राबवाव्यात, जसे की रस्ते आणि रेल्वेचा विस्तार. या वर्षी सुरक्षित आणि सुखकर प्रवासासाठी शुभेच्छा!
आमचे सर्व लेख आणि माहिती मिळण्यासाठी फॉलो करा: फेसबुक । इंस्टाग्राम । ट्विटर । टेलिग्राम । शेअरचाट
आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी क्लिक करा: www.raigadexplore.in
पुढील लिंक क्लिक करून डेली अपडेट्ससाठी आमचा रायगड Explore व्हाट्सअप ग्रुप जॉईन करू शकता: Join What’s App Group
आमचे अधिकृत ✅ व्हॉट्सअप चॅनेल फॉलो करून लेटेस्ट अपडेट्स मिळवण्यासाठी खालील लिंकवरती क्लिक करा:
https://whatsapp.com/channel/0029VbAkCPI8PgsIVEM68X26
