कोकण हा निसर्गरम्य सागरकाठ, हिरवे डोंगर, सुपीक शेतजमीन आणि लोकसंस्कृतीचा खजिना मानला जातो. येथे जन्माला आलेल्या अनेक लोककला आजही जिवंत आहेत. त्यामधील सर्वात उल्लेखनीय कला म्हणजे कोकणी नाच.
कोकणी नाच हे केवळ लोकनृत्य नाही, तर ते कोकणातील सामान्य माणसाच्या जीवनाचे प्रतिबिंब आहे. त्यात श्रम, उत्सव, भक्ती, व्यंग, विनोद आणि शौर्य यांचे अनोखे मिश्रण दिसते.
कोकणी नाच इतके प्रसिद्ध का आहेत?
मनोरंजन व शिक्षण यांचे संगम – नाच पाहताना प्रेक्षकांचे मनोरंजन होतेच, पण त्यातून त्यांना सामाजिक आणि नैतिक संदेशही मिळतो.
स्थानिक जीवनाचे दर्शन – शेतकरी, मच्छीमार, कोळी, गवळी यांच्या दैनंदिन जीवनातील घटना, त्यांचे श्रम व आनंद यांचे सजीव चित्रण नाचातून केले जाते.
तालबद्ध लय – ढोल, ताशा, चिपळ्या, झांज यांसारखी वाद्ये नाचाला वेगळाच जोश आणतात.
सामूहिक सहभाग – गावातील तरुण-तरुणी, स्त्री-पुरुष सर्वजण यात सामील होतात, त्यामुळे गावातील एकतेचा संदेश दिला जातो.
सण-उत्सवांचे आकर्षण – गणेशोत्सव, होळी, शिवजयंती, शेतकरी उत्सव यावेळी कोकणी नाच हमखास सादर होतात.
सामाजिक व्यंगचित्रण – नाचातून समाजातील अन्याय, अंधश्रद्धा किंवा सत्ताधाऱ्यांवरील उपरोध सहजपणे मांडला जातो.
शक्ती तुरा म्हणजे काय? इतिहास आणि महत्व:
शक्ती तुरा हे कोकण प्रदेशातील एक पारंपरिक लोककला आहे, जे मुख्यतः महाराष्ट्राच्या रायगड जिल्ह्यात प्रसिद्ध आहे. हे जखडी नृत्याचा एक प्रकार आहे.
शक्ती-तुऱ्याचे सादरीकरण हे मुख्यत्वे गणेशोत्सव आणि नवरात्रीसारख्या सणांच्या काळात केले जाते. यात दोन गट असतात:
- शक्ती (शक्तीवाले): हा गट देवी-देवतांची स्तुती करतो. त्यांचा पोशाख भगवा असतो आणि त्यांच्या हातात ‘शक्ती’ म्हणजेच भगवी पताका असते. ते आध्यात्मिक आणि धार्मिक विषयांवर गीते सादर करतात.
- तुरा (तुरेवाले): हा गट ज्ञान, विज्ञान आणि तर्क यावर आधारित गीते सादर करतो. त्यांचा पोशाख पांढरा असतो आणि त्यांच्या हातात ‘तुरा’ म्हणजेच तुरा असलेली काठी किंवा पताका असते. ते अनेकदा शक्ती गटाच्या विचारांना आव्हान देतात.
हे दोन्ही गट एकाच रंगमंचावर किंवा समोरासमोर उभे राहून एकमेकांसमोर सवाल-जवाब करतात. हा कार्यक्रम अनेकदा मध्यरात्री सुरू होऊन पहाटेपर्यंत चालतो.
शक्ती-तुऱ्यातील घटक
शक्ती-तुऱ्याच्या सादरीकरणात अनेक पारंपरिक लोकनृत्यांचा आणि लोकसंगीताचा प्रभाव दिसतो, ज्यातील काही प्रमुख घटक खालीलप्रमाणे आहेत:
- जाखडी नृत्य: शक्ती-तुऱ्याला अनेकदा जाखडी नृत्य किंवा ‘जंगी सामना’ असेही म्हटले जाते. यात गाण्यांसोबत ढोलकी आणि झांजच्या तालावर नर्तक नृत्य करतात.
- सवाल-जवाब: ही या कलेची खरी ओळख आहे. एका गटाने विचारलेल्या प्रश्नाचे उत्तर दुसऱ्या गटाने आपल्या गाण्यातून, कवितेतून किंवा विनोदातून द्यावे लागते. यात तात्काळ उत्तर देण्याची कला खूप महत्त्वाची मानली जाते.
- गीत प्रकार: यात ‘गवळण’, ‘गण’, ‘स्तवन’ आणि ‘तोडा’ असे विविध प्रकारचे गीत प्रकार सादर केले जातात. ‘तोडा’ हा गीत प्रकार दोन्ही गटांमधील वादाची किंवा स्पर्धेची सुरुवात करतो.
महत्त्व आणि सध्याची स्थिती
शक्ती-तुरा ही केवळ मनोरंजनाची कला नाही, तर ती कोकण आणि महाराष्ट्राच्या समृद्ध लोकसंस्कृतीचा एक भाग आहे. आजच्या काळातही अनेक तरुण कलाकार ही कला जोपासत आहेत आणि आधुनिकतेचा स्पर्श देत आहेत. सामाजिक समस्यांवर, राजकीय परिस्थितीवर आणि मानवी जीवनातील अनेक पैलूंवर टीका-टिप्पणी करण्यासाठी या कलेचा उपयोग केला जातो.
अनेक ठिकाणी या कलेला ‘कलगी-तुरा’ या नावानेही ओळखले जाते, जिथे कलगी म्हणजे शक्ती आणि तुरा म्हणजे तुरा असे मानले जाते. या कलेने अनेक प्रतिभावान शाहीर (गीतकार-गायक) निर्माण केले आहेत.
कोकणी नाच हे केवळ कलामाध्यम नाही, तर कोकणातील जीवनसंस्कृतीचे द्योतक आहेत.
- त्यातून एकता, आनंद, भक्ती, शौर्य आणि सामाजिक जाणीव प्रकट होते.
- शक्ती तुरा हा नाचातील उर्जेचा आणि आत्मविश्वासाचा जणू दीपस्तंभ आहे.
- इतिहासातील बदल, सामाजिक प्रश्न आणि उत्सव यांचा प्रवास कोकणी नाचांमधून स्पष्टपणे दिसतो.
कोकणी नाच हे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वारशाचे एक अनमोल दागिने आहेत. ते लोककलेचे जीवंत रूप, सामूहिक एकतेचे प्रतीक आणि परंपरेचा वारसा आहेत. आजच्या आधुनिक काळातसुद्धा या नाचांना प्रेक्षकांची दाद मिळते कारण त्यात फक्त नृत्य नाही, तर मातीचा गंध, लोकांचा आत्मा आणि इतिहासाचा आवाज दडलेला आहे.
आमचे सर्व लेख आणि माहिती मिळण्यासाठी फॉलो करा: फेसबुक । इंस्टाग्राम । ट्विटर । टेलिग्राम । शेअरचाट
आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी क्लिक करा: www.raigadexplore.in
पुढील लिंक क्लिक करून डेली अपडेट्ससाठी आमचा रायगड Explore व्हाट्सअप ग्रुप जॉईन करू शकता: Join What’s App Group
आमचे अधिकृत ✅ व्हॉट्सअप चॅनेल फॉलो करून लेटेस्ट अपडेट्स मिळवण्यासाठी खालील लिंकवरती क्लिक करा:
https://whatsapp.com/channel/0029VbAkCPI8PgsIVEM68X26